Foto: Sander van Daal

Redengevende omschrijving Rijksdienst voor de Monumentenzorg

Inleiding

ROOMS-KATHOLIEKE KERK van Onze Lieve Vrouw Hulp der Christenen, gebouwd in 1917 naar een ontwerp van architect J.H.H. van Groenendael. De bouwstijl van de kerk is Neo-Romaans.  Aan de linkerzijgevel van de sacristie werd in 1966 een dagkapel gebouwd, deze is uitgesloten van bescherming.

Omschrijving

 Foto: Sander van Daal

Vrijstaand kerkgebouw met een kruisvormige plattegrond. Aan weerszijden van het hoge middenschip lagere zijbeuken. Kruisarmen van gelijke hoogte als middenschip. Aan de linkerzijde van de absis is de sacristie gesitueerd. Het toegepaste bouwmateriaal is baksteen, metselwerk in kruisverband. Hardstenen dorpelstenen en lateien. Natuurstenen aanzetstenen, cordonlijsten, zuiltjes, pilasters en venstertraceringen.  Verzonken zadeldaken met leien in Maasdekking. Torens met tentdaken met leien.  Asymmetrische indeling FRONTGEVEL. Plint met hardstenen afdeklaag. Aan de rechterzijde staat de vierkante klokkentoren. Deze toren telt vijf bouwlagen. Bouwlagen gescheiden door hardstenen waterlijsten. In de eerste bouwlaag de hoofdingang met een rechthoekige dubbele houten deur met smeedijzer beslag. De deur in een rondboogvormige omlijsting met aan weerszijden drie hardstenen pilasters op hardstenen basement. Aan de bovenzijde van de deur een rondboogvormig vulstuk met hierin een bijbelse tekst. Vulstuk met drievoudige zich verjongende rondbogen in natuursteen aansluitend op de hardstenen pilasters. Aan de bovenzijde van de hoofdingang een breed fries in natuursteen met bijbelse voorstellingen van de beeldhouwer x. Wesseling uit 1934. Op de hoek van de rechterzijde een Mariabeeld op een hardstenen console onder een hardstenen baldakijn. In de rechterzijgevel van het torendeel de halfronde uitbouw van de Mariakapel met kegelvormig leien dak. Mariakapel met drie rechthoekige glas-in-lood vensters. In de tweede bouwlaag van de klokkentoren een smal rondboogvormig venster. In de derde bouwlaag van de toren in elke gevelzijde drie smalle rondboogvormige vensters. Boven deze vensters boogfriezen in natuursteen. In de vierde bouwlaag van de toren een rond uurwerk. In de vijfde bouwlaag in elke gevelzijde drie hoge smalle rondboogvormige galmgaten met hardstenen middenstijlen.  Onder de dakrand kleine boogfriezen.  Torendak bekroond met smeedijzeren kruis. Middendeel frontgevel telt drie venstertraveeën. In de eerste bouwlaag drie ronde glas-in-lood vensters met vierpas. Aan de bovenzijde van de vensters kleine boogfriezen. In de tweede bouwlaag drie hoge rondboogvormige glas-in-lood vensters in rondboogvormige spaarvelden. Middengeveldeel uitlopend in topgevel met glas-in-lood rozet venster en kleine boogfriezen. Topgevel bekroond met stenen kruisje.  Aan de linkerzijde frontgevel een kleine klokkentoren. Deze telt drie bouwlagen. In de tweede bouwlaag van de kleine klokkentoren in front- en linkerzijgevel twee kleine glas-in-lood vensters. In de derde bouwlaag in elke gevelzijde dubbele galmgaten met hardstenen middenstijl.  In de LINKERZIJGEVEL het ingangsportaal naar de linkerzijbeuk. Het portaal telt een bouwlaag en wordt afgedekt met een zadeldak met leien. Rechthoekige houten deur met smeedijzeren beslag. Aan weerszijden van de deur een hardstenen pilaster. In het rondboogvormige vulstuk van de deur bijbelse voorstellingen in natuursteen. Vulstuk met rondboog in natuursteen. Frontgevel van portaal loopt uit in een natuurstenen topgevel. Topgevelrand bekleed met hardsteen. In de linkerzijgevel van het portaal een rondboogvormig glas-in-lood venster.  Lagere ZIJBEUKEN met telkens per drie gekoppelde smalle glas-in-lood vensters. In de zijgevels van middenschip en kruisarmen glas-in-lood rozetvensters. In de kopgevel van de linker kruisarm in de eerste bouwlaag een uitbouw in een bouwlaag met zadeldak met leien. In de tweede bouwlaag kopgevel een groot glas-in-lood rozetvenster met tracering in natuursteen. Kopgevel loopt uit in een topgevel met hierin drie smalle glas-in-lood vensters. Aan weerszijden een ronde nis. Op de uiteinden van de topgevel een kleine bakstenen kolom met hardstenen afdeksteen. In de kopgevel van de rechter kruisarm in de eerste bouwlaag een uitbouw in een bouwlaag over gehele gevelbreedte afgedekt met een lessenaarsdak met leien. Middendeel van deze uitbouw iets vooruitspringend en uitlopend in een topgevel met natuurstenen fronton. In dit middendeel de tweede hoofdingang van de kerk met rechthoekige houten deuren en vijf toegangstreden. Aan weerszijden van de ingang twee hardstenen pilasters met hardstenen basement. Deur met hardstenen latei en rondboogvormig natuurstenen vulstuk met hierin een bijbelse voorstelling. Vulstuk met zich verjongende dubbele rondboog in natuursteen aansluitend op de pilasters.  In de tweede bouwlaag kopgevel van de rechter kruisarm een groot rozetvenster met natuursteen tracering. Aan weerszijden van het venster smalle spaarvelden. Kopgevel uitlopend in een topgevel met hierin drie gekoppelde rondboogvormige glas-in-lood vensters. Aan weerszijden van de vensters een ronde nis. Op de uiteinden van de topgevel een kleine bakstenen kolom met hardstenen afdeksteen.  In de achtergevel van de lagere zijbeuk aan de rechterzijde van het middenschip een halfronde kapeluitbouw met kegelvormig leien dak. In deze kapeluitbouw drie rondboogvormige glas-in-lood vensters. In de ACHTERGEVEL van het middenschip de halfronde uitbouw van de absis met kegelvormig leien dak. In de absis vijf rondboogvormige glas-in-lood vensters. Onder de dakrand decoratief metselwerk. Aan de achtergevelzijde loopt het middenschip uit in een topgevel met kleine boogfriezen. De topgevel wordt bekroond met een stenen kruisje.  Aan de achtergevel van de linkerkruisarm de uitbouw van de SACRISTIE. Deze telt twee bouwlagen en wordt afgedekt met een schilddak met leien. In de eerste bouwlaag twee vensters met kruiskozijnen met hardstenen lateien en bakstenen middenstijl. Vensters deels voorzien van traliewerk. In de tweede bouwlaag twee maal per drie gekoppelde rondboogvormige vensters met bakstenen dorpelstenen. Onder de dakrand boogfriezen.

Van het INTERIEUR is onder meer het volgende van belang.

Zicht op het priesterkoor. Foto: Sander van Daal

 

Zicht op de zangtribune. Foto: Sander van Daal

Laat barokaltaar, XVIII d (Couwen), afkomstig uit de abdijkerk van Burtscheid bij Aken, verder een uit deze kerk afkomstige deur, XVIII d. Twee zijaltaren, XIX b, en een orgel XIX A, dat niet van waarde is uit het oogpunt van monumentenzorg. De orgelkas, gemaakt door anonieme maker in eerste kwart 19e eeuw, is wel van waarde uit het oogpunt van monumentenzorg. Tevoren bevond dit alles zich in de oude parochiekerk, gelegen binnen de grenzen van de vml. gemeente Ubach over Worms.  Tussen middenschip en lagere zijbeuken grote rondbogen rustend op pijlers, gekenmerkt door de toepassing van het altenerend stelsel. kolommen. De pijlers hebben hardstenen basementen. Boven de rondbogen naar de zijbeuken per drie gekoppelde rondboogvormige nissen. Authentieke kerkvloer met hardstenen tegels. De altaarvloer werd in 1958 vernieuwd en vergroot. Oxaal met houten balustrade met kleine rondbogen gescheiden door houten kolommen. Plafond met flauwe kruisribgewelven. In de linker kruisarm een Sint Jozefaltaar met aan weerszijden een biechtstoel. In de rechter kruisarm aan weerszijden van de uitgang ook een biechtstoel. In de absis vijf glas-in-lood ramen van atelier Dr. H. Oidtmann te Linnich (Duitsland). Tegen de achterwand van de absis en het plafond van de absis schilderingen van Eugène Laudy uit 1942. In het linker- en rechterzijschip en de Gregoriuskapel glas-in-lood ramen van atelier Oidtmann.  Onder het oksaal, achter in de kerk een glas-in-lood raam van J. Verheyen uit 1961. In de wand achter het St. Jozefaltaar in de linker kruisarm drie glas-in-lood ramen van atelier Oidtmann. Doopvont in Namense steen met geel koperen deksel, XIX b.    

Waardering

Het kerkgebouw is van cultuurhistorische waarde en vertegenwoordigt nationaal belang als bijzondere uitdrukking van een geestelijke en typologische ontwikkeling. Het kerkgebouw bezit architectuurhistorische waarde vanwege het bijzonder belang voor de geschiedenis van de architectuur, als voorbeeld van het oeuvre van architect J.H.H. van Groenendael, wegens de hoogwaardige esthetische kwaliteiten van het ontwerp en de ornamentiek. Het kerkgebouw is van belang wegens de architectonische gaafheid van het exterieur en het interieur; vanwege de belangwekkende inrichting met werk van onder andere Limburgse kunstenaars; en de hoge mate van architectuurhistorische en typologische zeldzaamheid.  (Datum: 12-01-2001).

Onder nr. 23829 staat als redengevende omschrijving: De O.L. Vrouwekerk (uit 1917) welke zelf niet op de lijst wordt geplaatst (inmiddels wel!) bezit een laat barokaltaar, XVIIId (Couven ?), afkomstig uit de abdijkerk van Burtscheid bij Aken, verder een uit deze kerk afkomstige deur, XVIIId. Voorts twee zijaltaren, XIXb, en een orgel XIX A. Tevoren bevond dit alles zich in de oude parochiekerk, gelegen binnen de grenzen van de gemeente Ubach over Worms. (Datum: 21-02-1967)

 Plattegrond (Situatie in 1987)

1. Hoofdportaal met chronogram van Schiffelers (1917), beeld van Maria Hulp der Christenen (ca. 1935) en reliëf van E.H. Wesseling (1934).
2. Mariakapel met ikoon van O.L. Vrouw van Altijddurende Bijstand (1907)
3. Processievaandel met voorstelling van St. Joseph met kindje Jesus (1904)
4. Kruiswegstaties uitgevoerd in grijsgroene tegeltableaus van A. Deumens (1959)
5. Koperen wandarmen (1837) van Friedrich Hansen
6. Eikenhouten binnendeur (eind 18e eeuw)
7. Zijportaal met reliëf van St. Joseph met het kindje Jezus van E. H. Wesseling (1934)
8. Geborduurd processievaandel met voorstelling van Maria Onbevlekt Ontvangen (1902)
9. Gregoriusaltaar met beeld van Gregorius van Burtscheid (eind 18e eeuw)
10. Beeld van St. Odilia (19e eeuw)
11. Beeld van St. Barbara (1919)
12. Hoofdaltaar van J. Couven (1765)
13. Eerste steen (1916)
14. Credenstafeltje (18e eeuw)
15. Beeld van St. Clara (eind 18e eeuw)
16. H. Hartbeeld (ca. 1900)
17. Sacristie (1917)
18. Maria-altaar (eind 18e eeuw) met beeld van Maria Hulp der Christenen (19e eeuw)
19. Hongerdoek naar oorspronkelijk origineel uit de 15e eeuw
20. Dagkapel (1966) met doopvont (1831)
21. Processievaandel met voorstelling van de H. Familie in Nazarenerstijl (19e eeuw)
22. Afbeelding van St. Petrus in glas-in-lood (ca. 1950)
23. Processievaandel met voorstellingen van de H. Familie, Gregorius de Grote, Lambertus, Antonius van Padua en Franciscis Xaverius (1924)
24. Müllerorgel (1858/1932)
25. Zijportaal met reliëf van Gregorius de Wonderdoener van E.H. Wesseling (1934)
26. H. Hartbeeld uit hardsteen van E. H. Wesseling (1937)
27. Beeld van St. Barbara (1955)

Parochiegeschiedenis

In 1747 kwam de eerste kapel te Nieuwenhagen tot stand. Tot die tijd waren de inwoners aangewezen op de St. Pancratiuskerk te Heerlen of de St. Janskerk van Eygelshoven. In 1700 kwam de kerk in Schaesberg gereed, wat een nieuwe optie bood maar parochieel bleef Nieuwenhagen afhankelijk van Heerlen. Dat in Schaesberg zonder problemen een kerk gebouwd kon worden kwam omdat Schaesberg tot het Spaans en dus katholiek deel van Limburg hoorde. Heerlen en Nieuwenhagen waren echter Staats en hadden dus protestantse bestuurders.

Financieel werd het bouwen van een eigen kerk in Nieuwenhagen mogelijk omdat een vrijgezel, Jan Flecken (1685-1734) zijn hele vermogen via testament voor dit doel beschikbaar had gesteld. Vanwege de te verwachten tegenstand van het protestantse bestuur werd de benodigde bouwgrond geschonken door Areth Hanssen aan de overzijde van de grens aan de Rötscherweg op Oostenrijks, voorheen Spaans territorium, vandaar nu nog de benaming: Sjpaans Kentje. Op 8 juni 1740 gaf keizer Karel IV van Oostenrijk verlof om de kapel te mogen bouwen. De pastoor van Heerlen maakte bezwaar tegen het lezen van de mis in de kapel op zondag. Daarom mocht hier alleen op zaterdag een mis gelezen worden, wat geschiedde door de priesters uit Eygelshoven. Pas in 1792 kreeg men toestemming ook op zondag een mis te lezen maar daarvoor moest de kapel wel vergroot en gerestaureerd worden. Dat gebeurde hetzelfde jaar. De kapel bood ruimte voor 336 personen. In 1801 kwam de kapel bij de parochie van Schaesberg en in 1807 besliste keizer Napoleon dat de kapel een hulpkerk van Schaesberg werd. In 1823 kreeg de kerk via kapelaan Klausener uit Schaesberg het kostbare hoofdaltaar, gebouwd in 1765, uit de voormalige abdij van de zusters Cisterciënserinnen te Burtscheid.

Op 19 april 1831 werd het rectoraat Nieuwenhagen opgericht, hoewel er nog geen 200 gezinnen woonden. Rector werd Jan Joseph Bosten en rectoraat en kerk werden toegewijd aan O.L.Vrouw Hulp der Christenen. In 1832 begon men met uitbreiding van de kapel maar het had heel wat voeten in de aarde voordat uiteindelijk de oude kapel geheel gesloopt en een nieuwe was gerealiseerd. In deze periode was rector Bosten overgeplaatst en vervangen door de eerder genoemde Johan Klausener, die in 1837 de eerste pastoor werd van het tot parochie verheven rectoraat. Voor de bouw van een klokkentoren ontbraken de financiën. In 1853 kon een oxaal in de kerk gerealiseerd worden door een schenking van Baron de Rosen van Schaesberg, waarop in 1858 een Müllerorgel geplaatst werd.

Door het opkomen van de mijnindustrie werd de parochiekerk te klein en hoewel de plannen uit 1909 om de kerk naar voren uit te breiden door oppositie niet waren doorgegaan, werd besloten om een nieuwe kerk te realiseren. In 1916 werd Hubert Kreutzer tot bouwpastoor benoemd en werd tevens besloten om een parochie op te richten in Nieuwenhagerheide. De eerste steen van de nieuwe kerk werd gelegd in op 30 juli 1916. Met Kerstmis 1917 kon de kerk al worden ingezegend. Op 15 mei 1922 werden kerk en altaar geconsacreerd door Mgr. L. Schrijnen, bisschop van Roermond. In 1954-'58 werd de kerk volledig gerestaureerd.

De oude kerk werd omstreeks 1920 omgebouwd tot patronaat. In 1987, bij het 150-jarig bestaansfeest van de parochie, werd de oude parochiekerk, ' 't Sjpaans Kentje', gerestaureerd.

Literatuur: 150 Jaar Parochie Nieuwenhagen. Gids voor de Parochiekerk 'O. L. Vrouw Hulp der Christenen" Nieuwenhagen, J.W.J.M. L'Ortye, Nieuwenhagen MCMLXXXVII

Orgel

In 1858 plaatsten Gebr.Müller (Reifferscheidt, D) in deze kerk een tweemanuaals orgel, dat in 1918 door Gebr.Vermeulen (Weert) naar de nieuwe kerk werd overgebracht en gewijzigd; het orgel kreeg de huidige opzet in 1932, toen het door Gebr.Vermeulen andermaal werd gewijzigd.

                                Hoofdwerk                            Zwelwerk                              Pedaal

                                Bourdon 16’                          Gamba 8’                               Subbas 16’

                                Prestant 8’                            Bourdon 8’                            Zachtgedekt 8’

                                Salicionaal 8’                        Voix celeste D 8’                     Bazuin 16’

                                Holpijp 8’                              Aeoline 8’

                                Prestant 4’                            Flûte harm.D 8’

                                Woudfluit 2’                          Fugara 4’

                                Mixtuur II-III                         Octaaf 2’

                                Trompet 8’                            Oboe 8’

(literatuur: Het historische orgel in Nederland, deel VII, blz.56)

Bron : G.M.I.Quaedvlieg – Orgeldocumentatie Limburg (Stadsbibliotheek Maastricht)

Voor informatie over het Dekenaat Heerlen zie ook http://www.dekenaatheerlen.net/