Foto: september 2005

Redengevende omschrijving Rijksdienst voor de Monumentenzorg

St. Amelbergakerk, eertijds stiftskerk, toegewijd aan de H. Verlosser en apostelen. Romaans kruisbasiliek met westbouw en uitwendig krocht, XI B ingrijpend gerestaureerd 1885-1891, oorlogsschade hersteld in 1948. Koor en driebeukig schip met alternerend steunen- stelsel vlak-gedekt. Krocht en benedenruimten van de westbouw overwelfd. Doopvont van de ca 1200, biechtstoel, XVIII, twaalf zerken van abdissen, kanunnikessen en kanunniken, XV-XVIII. Stenen sarcofaag en sarcofaagdeksel, X ?. Houten beelden: H. Catharina en H. Sebastiaan, XVI A, H. Maria en H. Joannes XIVa. 16 zilveren reliefplaten, ca 1100. Evangeliarium met miniaturen, IX. Eenklaviers orgel uit het midden van de 19e eeuw. Het instrument bevat 18e eeuws pijpwerk. Klokkenstoel met gelui bestaande uit een klok van P. van Sittert, 1309, diam. 100 cm en een klok van H. Falck, 1608, diam. 80 cm. (Datum: 18-06-1968)

Opmerkingen hierover (februari 2010) van de heer Schulpen,  Secretaris Stichting ’t Stift (o.m. beheer kunstschatten) Rondleider basiliek en schatkamer

- de klok uit 1309 werd in 1998 gestolen en is niet meer teruggevonden

- Naast de beelden van Catharina en Sebastiaan is er uit dezelfde periode een beeld van de heer van Smarten

- Zo is er ook naast de beelden van Maria en Johannes een bijbehorend Christusbeeld 

- In Susteren zijn twee stenen sarcofagen te bezichtigen. Volgens een deskundige uit Brussel zijn het twee typen, die beide uit de periode eind zevende- begin negende eeuw dateren. (von Fisenne 6/7 eeuw, Timmers in of om de tweede helft van de zevende eeuw), dus niet uit de 10 eeuw.

- wat de genoemde zestien zilveren reliëfplaten betreft: het zijn acht en twee onbekende fragmenten en ca. twintig zwikvullingen en sierbanden, als de algemeen in de tiende eeuw gedateerde platen worden bedoeld. (Ze zijn kennelijk zeer moeilijk te dateren, wegens ontbreken vergelijkbaar materiaal: vanaf achtste eeuw gedateerd (nabootsing byzantijns werk in het Maasland)

-       - Er zijn ook nog negen (en mogelijk nog wat) platen van het Amelbergaschrijn, die onlangs ook eind elfde, begin twaalfde eeuw werden gedateerd. Deze zijn dus van omstreeks 1100.

- Niet de hele westbouw is overwelfd, slechts de ruimte in de zuidertoren is overwelfd. (Tot 1972 ook die van de noordertoren)

Ruimtelijke context

De St. Amelbergakerk ligt aan een ruim plein. Recht en achter de kerk ligt een kerkhof, links een bezoekerscentrum, waar men informatie over de kerk kan verkrijgen.

Type

Romaanse driebeukige kruisbasiliek met een uitwendige, nauwelijks verdiept gelegen crypte en een westbouw met dubbele toren.

Bouwgeschiedenis

Het schijnt dat er in Susteren al een abdij stond in de vroege middeleeuwen, bestaande uit een klooster voor mannen en een voor vrouwen. Het zou gebouwd zijn door hofmeier Pepijn van Herstal en diens vrouw en op 2 maart 714 aan St. Willibrord zijn geschonken. Het klooster, dat tot grote bloei was gekomen zou in 882 geteisterd zijn door de Noormannen. Vervolgens schonk keizer Arnulf het klooster  aan de monnik Sigismund van de abdij in Prümm, Duitsland, die het omstreeks 900 geheel liet herbouwen en het voor vrouwen bestemde. Op het einde van de 12e eeuw werd het een stift voor adellijke vrouwen. Kerk en crypte dateren oorspronkelijk uit de tweede helft van de 11e eeuw, de westbouw met de toren uit de 12e eeuw. In 1789 werd de parochiekerk van Susteren door brand verwoest en werd de stifskerk tevens parochiekerk. Toen ten tijde van de Franse revolutie de stiften werden opgeheven bleef de oude oude stiftskerk uitsluitend parochiekerk. Van 1890 tot 1892 werd de kerk door L. van Fisenne en P. Cuypers gerestaureerd. Von Fisenne was de architect. Cuypers was staatstoezichthouder, zo vermeld in het dagboek van de toenmalige kapelaan.  Bij het herstel van de oorlogsschade in 1948 werd tevens een sacristie toegevoegd. In 1993 is het interieur gerestaureerd.

In 2007 is de Amelbergakerk door paus Benedictus XVI tot basiliek verheven vanwege de traditie als bedevaartskerk. Voor meer informatie hierover zie: Hugo Kolstee: Alle kathedralen en basilieken van Nederland, Berne Media Gids, 2019.

Exterieur

Koorzijde vanaf het kerkhof. Foto: september 2007

De kerk is gebouwd in natuursteen. Twee grote torens met tentdak markeren de westelijke ingang van de kerk. Het middenschip en de dwarsschepen hebben een zadeldak, de zijbeuken hebben lezenaarsdaken. Alle daken zijn met leien gedekt. Het koor wordt gesloten door een ronde absis.

Interieur

Zicht op het priesterkoor. Foto: september 2007

Het driebeukige schip heeft een houten balkenplafond. Absis, crypte en benedenruimten van de westbouw zijn overwelfd. De scheibogen van het middenschip rusten op afwisselend rechthoekige pijlers en zuilen met teerlingkapitelen. De koortravee is naar de zijkapellen geopend door middel van ronde bogen met corinthische kapitelen. Deze kapellen geven toegang tot de crypte, die wordt gedekt door ribloze kruisgewelven op vierkante pijlers. Mogelijk bevindt zich onder de viering het graf van koning Swentibold, gevonden bij de opgravingen uit 1890, samen met andere Frankische sarcofagen. Langs de wanden zijn grafzerken van abdissen, stifstdames en kanunniken uit de 15e- 18e eeuw.

Bronnen: De verwoeste kerken van Limburg / A. van Rijswijck, pr. en Monumenten in Nederland: Limburg / Waanders Uitgevers, Zwolle en Rijksdienst voor de Monumentenzorg, Zeist.

Orgel

Het orgel dateert al uit 1680 en is van Peter Weidtman uit Ratingen. Het werd ca. 1830 uitgebreid door de gebr. Müller (?) te Reiffenscheid en in 1972 gerestaureerd door de gebr. Vermeulen uit Weert. (In afwijking van de informatie van Rijksdienst voor de Monumentenzorg (zie boven)).

Manuaal                             C-f'"

• Bourdon      B/D      16'
• Prestant                  8'
• V. de Gamba B/D     8'
• Flûte Travers D        8'
• Bourdon      B/D       8'
• Prestant                  4'
• Fluit                         4'
• Nasard                    3'
• Doublette                2'
• Fourniture    1 1/3'  III
• Cornet                     III
• Trompette   B/D       8'
• Hautbois      D         8'
• Clairon         B         4'

Pedaal                               C-h

Aangehangen 

Bron: Uitgave Orgel festival Limburg 2005, Stichting SOL en G.M.I.Quaedvlieg – Orgeldocumentatie Limburg (Stadsbibliotheek Maastricht)